Etymologia i semantyka coachingu (geneza coachingu)
Słowo coaching pochodzi od Kocs – nazwy węgierskiej miejscowości, gdzie od XV wieku produkowano wygodne pojazdy kołowe – koczi. Nazwa pojazdu stała się popularna w całej Europie po tym, jak powstał tam pierwszy czterokołowy, pojazd (Hendrickson 1987: 85).
Termin ten używany był początkowo na określenie kołowego środka transportu, z czasem przeniknął także do innych języków. Jako angielski coach, niemiecki Kutsche czy też hiszpański, portugalski i francuski coache. Natomiast coachingiem nazywano samą usługę przewożenia pasażerów.
Coaching stopniowo nabierał także innych znaczeń, daleko odchodząc od swojego źródłosłowia. Około 1830 roku w uniwersyteckim slangu oksfordzkim pojawił się coach na oznaczenie tutora. Przeprowadzał studenta bezpiecznie przez egzaminy. Następnie, w 1861 roku, w środowisku sportowym, na określenie trenera, który prowadzi sportowca przez drogę treningów do wybitnych osiągnięć.
Geneza Coachingu wg Davida Clutterbucka
Odmienny źródłosłów coachingu podaje David Clutterbuck (2009: 15), dopatrując się pochodzenia słowa coach od coax.
Oznaczającego namówienie, nakłonienie kogoś do czegoś, co wskazywałoby, jego zdaniem, na perswazyjny charakter rozmowy coachingowej.
Polscy badacze jednogłośnie twierdzą, że znalezienie odpowiednika tego słowa w języku polskim jest niemożliwe (Szmidt 2009: 41, Oleksyn 2006: 218).
Terminologia coachingu
Literatura anglojęzyczna wskazuje na nieporozumienia wynikające z zamiennego określania mianem coachingu innych podobnych interwencji, takich jak szkolenie, mentoring czy doradztwo. Nieliczne, nieudane próby translatorskie przekładające słowo coach jako „trener” pokazują zasadność takiego stanowiska. Na przykład ksiązka Erica Parsloe’a i Moniki Wray Coaching and Mentoring to w polskim przekładzie Trener i mentor. Słowo coach także w treści obu książek jest przetłumaczone jako „trener”, co wprowadza znaczne zamieszanie terminologiczne. Dlatego też w niniejszej pracy, zachowując szacunek dla czystości języka polskiego, pozostałam przy terminologii angielskiej.
Coaching jako wewnętrzna podróż
Jako że termin coaching w literaturze ma wiele odniesień, warto opisać jego semantyczną ewolucję, tj. Relacje między podstawowym znaczeniem wyrazu a jego znaczeniem obecnie używanym w literaturze coachingowej.
Na znaczenie współcześnie używanego słowa coaching w zarządzaniu miało historycznie wpływ wiele czynników. Od podstawowego znaczenia, którym był „środek transportu”, słowo to przeszło ewolucję i zaczęło oznaczać proces przemieszczania się w przestrzeni psychologicznej. Powóz przewozi pasażerów od początkowego punktu do miejsca przeznaczenia, a coach wspiera swoich coachee w dotarciu do ich własnego celu. Metaforycznie takie wsparcie jest podróżą: zawiera w sobie określenie punktu wyjścia i miejsca docelowego. Nie zapomina też o potencjalnych przeszkodach na drodze do celu. Rolą coacha jest sprawić, aby wewnętrzna podróż klienta była łatwa i przyjemna.
Wraz z pojawieniem się metafory podróży w literaturze zaczęto porównywać proces coachingu do archetypowej podróży bohatera (Campbel 1997: 37).
W starożytnych mitach, jak i naukach nowożytnych, ma ona zazwyczaj podobny przebieg: bohater musi przekroczyć strefę komfortu, by wyruszyć dalej. Następnie, przechodząc przez liczne doświadczenia i pokonując wiele przeszkód, osiąga ostateczny cel podróży: zdobywa złote runo lub wodę życia. W istocie jednak zdobywa coś więcej: wiedzę o samym sobie. Nabywa umiejętność przezwyciężania własnych słabości, spokój ducha, a ostatecznie – zachwyt nad życiem:
Powiada się, że tym, czego poszukujemy, Jest sens życia. Otóż nie sądzę, abyśmy szukali właśnie tego. Myślę, że tym, o co nam chodzi,
Jest doświadczenie życia jako takiego, Tak, by nasze realne przeżycia na płaszczyźnie czysto fizycznej wywoływały rezonans w głębi naszej najbardziej wewnętrznej istoty i rzeczywistości, byśmy naprawdę doznali upojenia faktem życia (Campbel 1994: 19).
Podejście to, eksplorowane przez innych badaczy (Gilligan, Dilts, Atkinson, Chois), pogłębiło znaczenie coachingu o wartość procesu. Ważny jest nie tylko cel, lecz także rozwój, który dokonuje się w trakcie jego realizacji.
Geneza coachingu wg. Timothy Gallweya
Zawartość treściowa coachingu zyskała na znaczeniu także dzięki pracy Timothy Gallweya Inner game of tenis (1974), w której wystąpił on z tezą, że osobista skuteczność zależy nie tylko od potencjału jednostki, lecz także od barier, z których najgroźniejsze są te w jej wnętrzu. Jako trener tenisa uważał, że każdy gracz musi najpierw stoczyć swoją wewnętrzną walkę, zanim wyjdzie na kort życia:
Każda gra składa się z dwóch części, gry zewnętrznej i gry wewnętrznej; gra zewnętrzna jest walką z zewnętrznym przeciwnikiem, gra wewnętrzna to walka z Twoimi wewnętrznymi wątpliwościami i lękami (Gallwey 1974: 7).
Koncepcja Gallweya stała się podstawą fundamentalnego coachingowego założenia, że osiąganie swoich szczytowych możliwości dokonuje się głównie przez pokonywanie wewnętrznych ograniczeń. Podstawową rolą coacha jest przeniesienie uwagi podopiecznego z przeszkód zewnętrznych, stojących na drodze do realizacji celu, na jego wewnętrzne bariery, głównie natury psychologicznej. Ta metafora gry wewnętrznej, odtąd stale obecna w semantyce coachingu, stopniowo dojrzewała w kierunku głębokiego rozumienia dynamiki procesów psychologicznych zachodzących podczas planowania i realizacji celów. W późniejszych latach podejście to było szeroko eksplorowane przez duchowych spadkobierców terapeutycznego podejścia Miltona Ericksona – ericksonowską szkołę coachingu (Atkinson, Chois 2009).
.
Kolejnym istotnym wkładem do współczesnego znaczenia coachingu była książka Johna Whitmora Coaching for Performance (1992), która stała się podstawą mierzalnego podejścia do efektów coachingu. Whitmor – angielski arystokrata i kierowca rajdowy – przedstawił w niej „sportowe” podejście do zarządzania. Uważał, że skoro w biznesie, tak jak w sporcie, liczą się wyniki, to interwencja coachingowa powinna w efekcie przynosić ich wymierną poprawę.
Coaching jest także synonimem relacji partnerskiej, głównie dzięki Thomasowi Leonardowi – założycielowi, w 1992 roku, pierwszej szkoły coachingu – Coach University.
Leonard, pracując jako doradca finansowy, zauważył, że jego klienci potrzebują nie tylko profesjonalnej konsultacji, lecz także zwykłej przyjacielskiej rozmowy. To partnerskie nastawienie, wsparte następnie teoretycznym podejściem Carla Rogersa (1951), twórcy terapii zorientowanej na klienta, zaowocowało współczesnym rozumieniem coachingu jako relacji równorzędnej.
Historia coachingu, zwłaszcza w jego początkowym okresie, nie jest zbyt dobrze udokumentowana w literaturze. Sheila Kampa-Kokesch oraz Mary Z. Anderson (2001: 207) początków coachingu dopatrują się w pierwszych interwencjach consultingu i counselingu (poradnictwa psychologicznego), jako że w latach 60. dość często określano tym mianem poufną pomoc psychologiczną dla menadżera lub pracę konsultanta w firmie. W podobnym duchu wypowiada się w swoim artykule z 1996 roku Lester L. Tobias (s. 87), wskazując na to, że na wczesnym etapie rozwoju coaching był zasadniczo psychologiczną interwencją, został jedynie nazwany inaczej: słowo coach, poprzez konotacje z fitnessem brzmiało mniej groźnie niż „psycholog”. Ciekawej obserwacji dokonuje także Robert Filipczak (1998: 32), twierdząc, że coaching w swej pierwotnej postaci był formą uzupełnienia dochodów psychologów organizacyjnych, zmniejszonych po nieudanej próbie oficjalnego wprowadzenia terapii w miejscu pracy.
Geneza i rozwój coachingu
Geneza coachingu na gruncie sportowym
Coaching wyrósł także na gruncie sportu, ponieważ prekursorzy coachingu w zarządzaniu wywodzili się ze środowisk sportowych. Wspomniani już Timothy Gallwey, John Whitmore czy Myles Downey w latach 70. przenieśli swoje doświadczenia psychologii sportowej do biznesu. Następnie zaczęli otwierać pierwsze szkoły coachingu i pisząc pierwsze podręczniki. W literaturze przedmiotu można znaleźć krytyczne odniesienie do tego zjawiska. Žilvinas Malinauskas i Aurelija Ganusauskaitė uważają, że twierdzenie o tym, iż coaching ma sportowe korzenie, należy do pseudonaukowej wersji wydarzeń. Nie odbierając zasług za szeroką popularyzację coachingu T. Gallweyowi, badaczki wskazują na źródła, według których, pierwsze naukowe badania dotyczące coachingu można datować już na trzecią dekadę ubiegłego wieku.
W latach 80. stopniowo dokonała się specjalizacja coachingu w jego dwóch głównych nurtach – biznesowym oraz osobistym. Coaching w obszarze biznesowym, dotyczący rozwoju kompetencji menedżera niezbędnych do osiągania celów organizacyjnych. Ze względu na zakres zastosowań podzielił się na: professional coaching, executive coaching, lidership coaching i inne. Coaching w obszarze prywatnym dytyczy takich sfer życia jak: rozwój osobisty, relacje, zdrowie, rozwój intelektualny, finanse czy duchowość. Podzielił się on na: personal coaching, life coaching, health coaching i inne.
Rozwój coachingu
Wraz z rozwojem globalizacji w latach 90 pojawił się w obszarze zastosowań coachingu nowy fenomen – – wielokulturowość biznesu, który dodatkowo, w pierwszej dekadzie XXI wieku, poszerzył się o diversity czyli różnorodność (Śliwa 2008:387). Zjawiska te przyniosły coachom nowe wyzwania, polegające na towarzyszeniu klientom w osiąganiu celów zależnych od szeroko rozumianego kontekstu kulturowego.
Każda z grup klientów ma swoją charakterystykę. Stąd też badacze coachingu ostatniego dziesięciolecia koncentrują się na eksplorowaniu tej specyfiki, np. pracy z kobietami (Ludeman 2009), z mężczyznami (Erlandson 2009), z seniorami przygotowującymi się do przejścia na emeryturę (transitional life coaching) (Garvey 2009) czy też z osobami pracującymi w środowiskach etnicznych (Cornish 2009; Pennington 2009) i diasporach (Choughury 2009) w kontekście międzynarodowych i międzykulturowych organizacji.
Atkinson M., Chois R.T. (2009) Wewnętrzna dy- namika coachingu. Warszawa: New Dawn. Campbel J. (1994) Potęga mitu. Kraków: Wydaw- nictwo Signum.
Campbel J. (1997) Bohater o tysiącu twarzy. Kra- ków: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Caplan J. (2003) Coaching for the future: How smart companies use coaching and mentoring. London: CIPD. Choi B.C., Pak A.W. (2006) Multidisciplinarity, interdisciplinarity and transdisciplinarity in health research, services, education and policy: 1. Defini-tions, objectives, and evidence of effectiveness. Cli- nical and Investigative Medicine, nr 29, s. 351–364.
Choughury I. (2009) Coaching Indian sub-conti- nent heritage coaches. W: Passmore J. (red.), Diver- sity in Coaching. London: Kogan Page. Clutterbuck D. (2002) Każdy potrzebuje mentora. Jak kierować talentami. Warszawa: Wydawnictwo Petit.
Clutterbuck D. (2003) Creating a coaching climate. London: Clutterbuck Associates. Clutterbuck D. (2009) Coaching zespołowy. Po- znań: Dom Wydawniczy Rebis.
Cornish T. (2009) Coaching black British coache- es. W: Passmore J. (red.), Diversity in Coaching. Lon- don: Kogan Page.
Czarkowska L.D. (2008) Coaching – nowa jakość doskonalenia kompetencji menedżerskich. W: Wit- kowski S.A., Listwan T. (red.), Kompetencje a sukces zarządzania organizacją. Warszawa: Difin. Czarkowska L.D. (2010) Coaching par w świetle psychologii miłości. W: Ramirez-Cyzio K. (red.), Life coaching. Relacje w równowadze. Warszawa: New Dawn.
Czarkowska L.D. (2011) Filary coachingu i sześć dróg rozwoju organizacji. W: Czarkowska L.D. (red.), Coaching Katalizator Rozwoju Organizacji. Warszawa: New Dawn.
Czarkowska L., Wujec B. (2012) Etyka w coa- chingu. Aksjonormatywne założenia wspierające proces zmiany intrapersonalnej (wewnętrznej) i behawioralnej (zewnętrznej) w procesie coachingu na tle zmian świadomości społecznej. Niepubliko- wany artykuł z V Światowego Kongresu ISBEE. Warszawa.
Dąbrowska A. (2010) Z praktyki coacha – szanse i słabości coachingu prowadzonego przez coacha wewnętrznego. Coaching Review, nr 1, s. 123–135. Dilts R. (2003) From Coach to Awakener. Califor- nia: Meta Publications.
Downey M. (1999) Effective Coaching. London: Orion Business Book. Druckman D., Bjork R.A. (1991) In the Mind’s Eye: Enhancing Human Performance. Washington DC: National Academy Press.
Erlandson E. (2009) Coaching with men: alpha males. W: Passmore J. (red.), Diversity in Coaching. London: Kogan Page. Filipczak R. (1998) The executive coach: Helper or healer. Training, nr 35(3), s. 30–36.
Flis A. (2009) Coaching jako wsparcie procesu adaptacji pracowników awansowanych na stanowi- ska kierownicze. W: Sidor-Rządkowska M. (red.), Coaching. Teoria, praktyka, studia przypadków. Kra- ków: Wolters Kluwer.
Fournies F.F. (2000) Coaching for improved work performance. New Delhi: Tata McGraw-Hill Publi- shing Company Limited. Gallwey T.W. (1974) The inner game of tennis. New York: Random House.
Garvey R. (2004) The mentoring/counseling/ coaching debate: Call a rose by any other name and perhaps it’s a bramble? Development and Learning in Organizations, t. 18, nr 2, s. 6–8.
Garvey B. (2009) Coaching people through life trans- itions. London: Kogan Page. Gilligan S., Dilts R. (2010) W podróży bohatera: Zasady i procesy życia pełnego sensu i znaczenia. Coaching Review, nr 1, s. 5–18.
Gniazdowski P., Pieciul K. (2009) Coaching ka- riery. W: Smółka P. (red.), Coaching. Inspiracje z per- spektywy nauki, praktyki i klientów. Gliwice: Helion. Grant A.M. (2001) Toward a Psychology of Co- aching: The Impact of Coaching on Metacognition, Mental Health and Goal Attainment. Sydney.
Grant A.M., Cavanagh M.J. (2004) Toward a pro- fession of coaching: Sixty-five years of progress and challenges for the future. International Journal of Evidence-based Coaching and Mentoring, t., 2, nr 1. Grant A.M., Greene J. (2001) Coach Youself. Make real change in your life. London: Momentum Press. Hall D.T., Otazo K.L., Hollenbeck G.P. (1999) Be- hind closed doors: What really happens in executive coaching, Organizational Dynamics, Winter, s. 39–53. Hamlin R.G., Ellinger A.D., Beattie R.S. (2008) The emergent ‚coaching industry’: w wake-up call for HRD professionals. Human Resources Develop- ment International, Vol. 11, No. 3, s. 287–305. Hargrove R. (2006) Mistrzowski coaching. Kraków: Oficyna Ekonomiczna.
Hart V., Blattner J., Leipsic S. (2001) Coaching versus Therapy. A Perspective, Consulting Psycho- logy Journal: Practice and Research, Vol. 51, No. 3, s. 229–237.
Hendrickson R. (1987) The Henry Holt encyclopedia of word and phrase origins. New York: Henry Holt. Hesketh B. (1997) Dilema in training for transfer and retention, Applied Psychology: An International Review, No. 31, s. 317–386.
Horney K. (2004) Neurotyczna osobowość naszych czasów. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Hudson F.M. (1999) The handbook of coaching:
A Resource Guide to Effective Coaching with Individu- als and Organisations. San Francisco: Jossey-Bass.
Kampa-Kokesch S., Anderson M.Z. (2001) Exe- cutive Coaching. A Comprehensive Review of the Literature. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, Vol. 51, No. 3, s. 205–228.
Kilburg R.R. (1996) Toward a Conceptual Under- standing and Definition of Executive Coaching. Consulting Psychology Journal: Practice and Rese- arch, Vol. 48, No. 2, s. 134–144.
Kilburg R.R. (2000) Executive Coaching. Develo- ping Managerial Wisdom in a World of Chaos. Wa- shington DC: American Psychological Association. Kilburg R.R. (2006) Executive Wisdom. Coaching and the Emergence of Virtuous Leaders. Washington DC: American Psychology Association. Kotarbiński T. (1985) Wykłady z dziejów logiki. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Ludeman K. (2009) Coaching with women. W: Pas- smore J. (red.), Diversity in Coaching. London: Ko- gan Page. Magala S.J. (2011) Kompetencje międzykulturowe. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Malinauskas Ž., Ganusauskaitė A. (2012) Execu- tive Coaching Conceptualization. Organizaciju Va- dyba: Sisteminiai Tyrimai, nr 62, s. 69–79. McDermott I., Jago W. (2003) Your Inner Coach. London: Piatkus.
McGovern J., Lindemann M., Vergara M., Mur- phy S., Barker L., Warrenfeltz R. (2006) Maximi- zing the Impact of Executive Coaching: Behavioral Change, Organizational Outcomes, and Return on Investment. The Menchester Review, Vol. 6, No. 1, s. 1–9.
Minter R.L., Thomas E.G. (2000) Employee De- velopment Through Coaching, Mentoring and Co- unseling: A Multidimensional Approach. Review of Business, Vol. 21, No. 1/2, s. 43–47. Misiak-Niedźwiadek T., Żaczek K. (2012) Jak nie iść na dno i nauczyć się pływać – czyli o roli coa- chingu w osiaganiu sukcesu menadżera na nowo objętym stanowisku. W: Czarkowska L.D. (red.), Coaching jako wskaźnik zmian paradygmatów w za- rządzaniu. Warszawa: Poltext.
Oleksyn T. (2006) Zarządzanie kompetencjami. Teoria i praktyka. Kraków: Oficyna Ekonomiczna.
Olivero G., Bane K., Kopelman R. (1997) Execu- tive coaching as a transfer of training tool: Effects on productivity in public agency. Public Personnel Management, No. 26, s. 461–469.
O’Neill M.B. (2005) Coaching dla kadry mena- dżerskiej. Siła i wrażliwość coacha w systemowym po- dejściu do problemów w zarządzaniu. Poznań: dom Wydawniczy Rebis.
Parsloe E. (1995) Coaching, mentoring, and assesing: A practical guide to developing competence. New York: Kogan Page. Parsloe E., Wray M. (2003) Trener i mentor. Udział coachingu i mentoringu w doskonaleniu procesu ucze- nia się. Kraków: Oficyna Ekonomiczna.
Passmore J., Law H. (2009) Cross-cultural and di- versity coaching. W: Passmore J. (red.), Diversity in Coaching. London: Kogan Page. Pennington G. (2009) Coaching black American coachees. W: Passmore J. (red.), Diversity in Co- aching. London: Kogan Page.
Popiołek K. (2009) Pojęcie i istota life coachingu. W: Sidor-Rządkowska M. (red.), Coaching. Teoria, praktyka, studia przypadków. Kraków: Wolters Klu- wer Polska.
Popper M., Lipshitz R. (1992) Coaching on Le- adership. Leadership and Organization Developmen- tal Journal, Vol. 13, No. 7, s. 15–18. PricewaterhouseCoopers (2012) The 2012 ICF Global Coaching Study Final Report. USA: Inerna- tional Coach Federation.
Ramirez-Cyzio K. (2010) Career coaching – podstawy teoretyczne i praktyka. Coaching Review, nr 2, s. 19–34. Reber A.S., Reber E.S. (2008) Słownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Rogers C. (1951) Client-centered Therapy: Its Current Practice, Implications and Theory. London: Constable. Rosinski P., Abbott G.N. (2006) Coaching from Cultural Perspective. W: Stober D.R., Grant A.M. (red.), Evidence Based Coaching Handbook. New Jer- sey: John Wiley & Sons Inc.
Rzycka O. (2007) Refleksje coacha: Co to jest coaching? http://coachingpartners.pl/artykuly/10/Reflek- sje_coacha__Co_to_jest_coaching_.html (odczyt z dnia 12.12.2012).
Rzycka O. (2009) Coaching wewnętrzny w firmie. W: Smółka P. (red.), Coaching. Inspiracje z perspek- tywy nauki, praktyki i klientów. Gliwice: Helion. Saunders M.N.K., Rojon C. (2011) On the atri- butes of critical literature review. Coaching: An In- ternational Journal of Theory, Research and Practice, Vol. 4, No. 2, s. 156–162.
Schmidt R.A., Bjork R.A. (1992) New Conceptu- alizations of practise: Common principles in three paradigms suggest new concepts for training. Psy- chological Science, No. 3, s. 207–217.
Senior (2007) Life Caoching: Origins, Direction, and Potential Risk – Why the Contribution of Psy- chologists Is Needed More Than Ever. The Coaching Psychologist, No. 1, s. 19–22.
Smółka P. (red.) (2009) Coaching. Inspiracje z per- spektywy nauki, praktyki i klientów. Gliwice: Helion. Sood Y. (2009) Coaching in India. W: Passmore J. (red.), Diversity in Coaching. London: Kogan Page. Spence G.B. (2012) Coaching and cross disciplina- ry collaboration: More compexity and chaos? Inter- national Coaching Psychology Review, Vol. 7, No. 1, s. 122–126.
Sperry L. (2008) Executive Coaching: an Intervention, Role Function, or Profession? Consulting Psychology Jo- urnal: Practise and Research, Vol. 60, No. 1, s. 33–37. Starr J. (2003) The coaching manual. London: Pear- son Education.
Stern L.R. (2004) Executive Coaching: A Working Definition. Consulting Psychology Journal:Practice and Research, Vol. 56, No. 3, s. 154–162. Syrek-Kosowska A. (2010) Pani Terapia i Pan Co- aching, czy małżeństwo może się udać? W: Rami- rez-Cyzio K. (red.), Life Coaching. Relacje w równo- wadze. Warszawa: New Dawn.
Syrek-Kosowska A., Szepieniec J. (2011) Zdoby- wanie szczytów – business coaching w małej firmie. W: Czarkowska L.D. (red.), Coaching jako kataliza- tor rozwoju organizacji. Warszawa: New Dawn.
Szmidt Cz. (2009) Coaching a zarządzanie strate- giczne. W: Sidor-Rządkowska M. (red.), Coaching. Teoria, praktyka, studia przypadków. Kraków: Wol- ters Kluwer Polska.
Śliwa M. (2008) Kwestie praktyczne zarządzania w kontekście wielonarodowym: perspektywa fir- my i jej interesariuszy. W: Kostera M. (red.), Nowe kierunki w zarządzaniu. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Thorpe S., Clifford J. (2004) Podręcznik coachingu. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Tobias L.L. (1996) Coaching Executives. Con- sulting Psychology Journal: Practice and Research, Vol. 48, No. 2, s. 87–95.
Training and Development 2005: Annual survey report. Chartered Institute of Personnel and Develop- ment. Vickers A., Bavister S. (2007) Coaching. Wydaw- nictwo Helion.
Wales S. (2002) Why coaching? Journal of change management, Vol. 3, No. 3, s. 275–282. Weekley E. (1967) Etymological Dictionary of Mo- dern English. New York: Dover Publication Inc. Whitmor J. (1992) Coaching for Performance. Lon- don: Nicholas Brealey.
Wieczorek P. (2009) E-coaching: zalety i ogra- niczenia. W: Smółka P. (red.), Coaching. Inspiracje z perspektywy nauki, praktyki i klientów. Gliwice: Helion.
Wright J. (2005) Workplace coaching: What’s it all about? Work, No. 24, s. 325–328. Wujec B. (2010) Self-coaching, czyli o sztuce bycia swoim własnym mistrzem. W: Ramirez-Cyzio K. (red.), Life Coaching. Relacje w równowadze. Warsza- wa: New Dawn.
